Erkek infertilitesi, yalnızca bireyin değil çiftlerin sağlığını da etkileyen önemli bir üreme sağlığı sorunudur. Genel olarak, bir yıl boyunca düzenli ve korunmasız cinsel ilişkiye rağmen gebelik elde edilememesi infertilite olarak tanımlanır ve çiftlerin yaklaşık %15’inde görülür. Erkek kaynaklı infertilite, bu çiftlerin %30’unda tek başına, %20’sinde kadın faktörüyle birlikte rol oynarken, %20’sinde neden saptanamayabilir. Bu veriler, infertilitenin çok boyutlu ve multidisipliner değerlendirme gerektiren bir konu olduğunu gösterir.
Erkek infertilitesi; genetik faktörler, hormonal dengesizlikler, çevresel toksinler, yaşam tarzı ve anatomik bozuklukların birleşimiyle ortaya çıkabilir. Bu nedenle doğru tanı ve tedavi için kapsamlı bir yaklaşım gereklidir. Özellikle son yıllarda genetik analizler, infertiliteye yol açan nedenlerin aydınlatılmasında kritik bir rol oynamaktadır.
İnfertilitede Temel Sperm Analizi ve İnceleme Parametreleri
İnfertilite değerlendirmesinde sperm analizi (spermiogram) ilk basamaklardan biridir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) kriterlerine göre spermin hacmi, konsantrasyonu, motilitesi ve morfolojisi incelenir. Ancak modern değerlendirmede sadece sayı değil, fonksiyonel ve genetik parametreler de büyük önem taşır.
Sperm Morfolojisi:
Mikroskop altında sperm hücrelerinin baş, boyun ve kuyruk yapısı değerlendirilir. Elektron mikroskobu kullanılarak ultrastrüktürel bozukluklar tespit edilebilir.Sperm Fonksiyonu:
Hareket kabiliyeti, akrozom reaksiyonu (yumurta zarını delme yeteneği), zona pellucida ile etkileşim ve oksidatif stres seviyeleri analiz edilir.Nükleus Değerlendirmesi:
Kromatin yoğunlaşması, DNA fragmentasyonu ve anöploidi varlığı araştırılır. Bu veriler, özellikle yardımcı üreme teknikleri (YÜT) öncesi embriyo sağlığı hakkında ipuçları verir.
Sperm Analizine Göre Temel Tanımlar
Oligozoospermi: Sperm sayısının 15 milyon/ml’den az olması.
Astenozoospermi: İlerleyici hareketli sperm oranının %32’nin altında olması.
Teratozoospermi: Normal morfolojideki spermlerin oranının %4’ten az olması.
Azospermi: Ejakülatta sperm bulunmaması.
Bu durumlar tek başına veya birlikte görülebilir ve farklı genetik veya çevresel nedenlerle ilişkili olabilir.
İnfertil Erkeklerde Tanısal Yaklaşım
İnfertilite şikayetiyle başvuran erkeklerde değerlendirme ayrıntılı bir öykü ve soygeçmiş sorgulaması ile başlar. Bu süreçte geçirilmiş çocukluk hastalıkları, testis iniş anomalileri, enfeksiyon öyküleri, kimyasal veya radyasyon maruziyeti, ilaç kullanımı, yaşam tarzı faktörleri (sigara, alkol, obezite) sorgulanır.
Fizik muayene sırasında testis boyutu, epididim ve vas deferens yapısı, varikosel varlığı ve hormonal bulgular değerlendirilir. İlk değerlendirmedeki temel hedefler:
Düzeltilebilir nedenleri tespit etmek,
Yardımcı üreme teknikleriyle tedavi edilebilecek durumları belirlemek,
Tedaviye dirençli olguları saptamak,
İnfertiliteyle ilişkili sistemik veya genetik hastalıkları tanımlamak.
Erkek İnfertilitesinde Nedenler
Erkek infertilitesini nedenlerine göre pretestiküler, testiküler ve posttestiküler olarak üç ana grupta incelemek mümkündür.
1. Pretestiküler Nedenler
Hipotalamus-hipofiz hastalıkları: Gonadotropin salgısındaki bozukluklar (ör. hipogonadotropik hipogonadizm).
Kallmann Sendromu: Gonadotropin eksikliğine bağlı infertilite.
Tiroid ve prolaktin düzeyi bozuklukları: Spermatogenezi dolaylı etkiler.
2. Testiküler Nedenler
Kromozomal ve genetik anomaliler bu grupta önemlidir:
Klinefelter Sendromu (47,XXY): En sık görülen kromozomal nedenlerden biridir; azospermi veya ağır oligozoospermiye yol açar.
46,XX Male Sendromu: SRY geninin translokasyonu ile oluşur.
47,XYY Erkekler: Çoğu asemptomatik olsa da infertilite riskinde artış olabilir.
Y Kromozomu Mikrodelesyonları: AZFa, AZFb ve AZFc bölgelerindeki delesyonlar spermatogenezi etkiler.
Noonan Sendromu: Gelişim geriliği ve testiküler disfonksiyonla ilişkilidir.
Miyotonik Distrofi: Sperm üretimi ve hormonal dengeyi etkileyebilir.
İzole Sertoli Hücresi Sendromu: Testiste germ hücresi bulunmamasıyla karakterizedir.
Androjen Reseptör Eksikliği ve 5 Alfa Redüktaz Eksikliği: Cinsel gelişim bozuklukları ve infertiliteye yol açar.
3. Posttestiküler Nedenler
Obstrüktif nedenler: Doğumsal vas deferens yokluğu (CFTR gen mutasyonuyla ilişkili olabilir), epididimal tıkanıklıklar.
Kistik Fibrozis: Taşıyıcı erkeklerde duktus deferens yokluğu infertiliteye yol açar.
Young Sendromu: Bronşektazi ve epididimal tıkanıklık birlikteliği.
Erişkin polikistik böbrek hastalığı: Obstrüksiyon ve infertiliteyle ilişkili olabilir.
4. Sperm Hareketliliği ve Fonksiyon Bozuklukları
Primer Siliyer Diskinezi (Kartagener Sendromu): Spermin kuyruk hareketi bozulur.
İmmünolojik İnfertilite: Antisperm antikorları sperm hareketini veya yumurtayla etkileşimini engelleyebilir.
Mitokondriyal bozukluklar: Enerji üretim yetersizliği nedeniyle sperm motilitesi azalır.
Erkek İnfertilitesinde Genetik Testler ve Değerlendirme
Genetik değerlendirme infertil erkeklerin tanısında kritik bir basamaktır. Önerilen başlıca testler:
Karyotip Analizi: Kromozomal anomalilerin tespitinde temel yöntemdir.
Y Kromozomu Mikrodelesyon Analizi: AZF bölgelerindeki delesyonlar tanımlanır.
CFTR Gen Mutasyon Testi: Vaz deferens yokluğu veya kistik fibrozisle ilişkili vakalarda yapılır.
Geniş Panel NGS Testleri: Spermatogenez ve endokrin regülasyonda rol alan genlerin taranması.
Mitokondriyal DNA Analizleri: Sperm motilitesi sorunlarında faydalı olabilir.
Genetik danışmanlık, tedavi seçenekleri, çocuk sahibi olma şansı ve kalıtsal hastalık riskleri hakkında bilgilendirme açısından çok önemlidir.
Yardımcı Üreme Teknikleri (YÜT) ve Genetik Yaklaşım
İleri infertilite olgularında in vitro fertilizasyon (IVF) ve mikroenjeksiyon (ICSI) gibi teknikler uygulanabilir. Ancak genetik bir neden saptanmışsa:
Preimplantasyon Genetik Tanı (PGT): Embriyolarda genetik tarama yapılarak sağlıklı embriyo seçimi sağlanabilir.
Taşıyıcılık testi: Aile öyküsünde kalıtsal hastalık varsa çifte özel tarama planlanır.
Bu yaklaşım, hem çiftin sağlıklı çocuk sahibi olma ihtimalini artırır hem de sonraki nesillerde genetik hastalık riskini azaltır.
Çevresel ve Yaşam Tarzı Faktörleri
Genetik faktörlerin yanı sıra:
Sigara, alkol, anabolik steroid kullanımı
Aşırı sıcaklık maruziyeti (hamam, sauna, laptop kullanım alışkanlıkları)
Radyasyon ve toksinler
Stres, obezite ve dengesiz beslenme
sperm kalitesini olumsuz etkileyebilir.
Multidisipliner yaklaşımda genetik, üroloji, endokrinoloji ve beslenme uzmanlarının birlikte çalışması başarı şansını artırır.
Sonuç
Erkek infertilitesi, genetik ve çevresel faktörlerin birleşimiyle ortaya çıkan çok boyutlu bir durumdur. Her hasta, kişiselleştirilmiş bir değerlendirme ve tedavi yaklaşımı gerektirir. Genetik inceleme ve danışmanlık, hem tedavi stratejilerini yönlendirmede hem de sağlıklı nesillerin oluşumunda kritik öneme sahiptir. Bu nedenle infertilite yönetimi, klasik ürolojik yaklaşımların ötesine geçerek moleküler genetik ve üreme tıbbının bütünleşmesini gerektirir.
Güncel Kaynaklar
Krausz, C., & Riera-Escamilla, A. (2018). Genetics of male infertility. Nature Reviews Urology, 15(6), 369–384.
Tüttelmann, F. et al. (2020). Genetics of male infertility: A field in transition. Nature Reviews Genetics, 21(10), 631–644.
World Health Organization (2021). WHO Laboratory Manual for the Examination and Processing of Human Semen, 6th Edition.
Cannarella, R., Condorelli, R. A., et al. (2021). Genetics of male infertility: From research to clinic. Journal of Clinical Medicine, 10(3), 1–21.
Krausz, C. et al. (2022). New frontiers in genetic diagnosis of male infertility. Human Genetics, 141(1), 45–58.
