Giriş
Tıbbi genetik, kalıtsal veya genetik kökenli hastalıkların tanı, tedavi ve takibini kapsayan modern tıbbın en dinamik alanlarından biridir. Genetik danışmanlık ise bu sürecin ayrılmaz bir parçasıdır ve bireylerin, ailelerin genetik hastalıklarla ilgili riskleri anlamalarına, bilinçli kararlar vermelerine yardımcı olur.
Son yıllarda yeni nesil dizileme (NGS) gibi teknolojilerin gelişmesi, genetik tanı olanaklarını büyük ölçüde artırmıştır. Bununla birlikte, genetik bilginin yorumlanması ve hastalara tarafsız şekilde aktarılması en az laboratuvar testleri kadar önemlidir.
Bu yazıda, bir genetik polikliniğinde hastaların nasıl değerlendirildiğini, genetik testlerin hangi durumlarda istendiğini, multidisipliner yaklaşımın önemini ve genetik danışmanlık sürecini adım adım ele alacağız. Ayrıca prenatal tanı yöntemleri, etik boyutlar ve geleceğe yönelik gelişmelere de değineceğiz.
1. Anamnez: Hastalık ve Öykü Toplama
Genetik değerlendirmenin ilk adımı ayrıntılı anamnezdir.
Mevcut şikayetler: Hastanın polikliniğe başvuru nedeni.
Özgeçmiş: Önceden geçirilmiş hastalıklar, ameliyatlar, ilaç kullanımları.
Doğum ve gelişim öyküsü: Gebelikte yaşanan sorunlar, doğum şekli, gelişimsel basamaklar.
Aile öyküsü: Benzer hastalıkların akrabalarda olup olmadığı, erken ölümler, tekrarlayan düşükler.
Anamnez, doğru genetik testin seçilmesinde kritik rol oynar.
2. Aile Geçmişi ve Pedigri Analizi
Pedigri çizimi, en az üç nesli kapsayacak şekilde yapılır.
Kalıtsal hastalıkların nesiller arası aktarımı görülür.
Kalıtım şekilleri (otozomal dominant, resesif, X’e bağlı, mitokondriyal) belirlenir.
Risk altındaki bireyler tespit edilir.
Pedigri analizi, genetik danışmanlıkta en sık kullanılan görsel araçtır.
3. Fizik Muayene ve Ek Tetkikler
Genetik hastalıkların çoğu, özgün fenotipik bulgularla birlikte seyreder.
Fizik muayene: Yüz dismorfizmleri, iskelet anomalileri, büyüme geriliği.
Laboratuvar testleri: Metabolik tarama, biyokimyasal ve immünolojik testler.
Görüntüleme: Kalp ultrasonu, MR, BT gibi yöntemlerle yapısal anomalilerin incelenmesi.
Konsültasyonlar: Pediatri, endokrinoloji, nöroloji, kardiyoloji gibi branşlardan destek.
4. Ön Tanının Belirlenmesi
Toplanan veriler ışığında olası tanılar belirlenir. Bu aşamada:
Hastalığın kalıtım şekli açıklanır.
Ön tanıya yönelik genetik test önerileri yapılır.
Aileye sürecin zaman alıcı olabileceği anlatılır.
5. Genetik Testler
Kesin tanı için en uygun genetik testler seçilir.
a) Sitogenetik Testler
Karyotip analizi: Kromozom sayı ve yapı anomalilerini (Down sendromu, Turner sendromu) gösterir.
Mosaizm tespiti: Bazı hücrelerde farklı kromozom yapılarının bulunup bulunmadığını ortaya çıkarır.
b) Moleküler Sitogenetik Testler
FISH (Floresan in situ hibridizasyon): Mikrodelesyon/duplikasyon sendromlarını saptar.
Array-CGH: Tüm genomu tarayarak küçük kopya sayısı değişimlerini ortaya çıkarır.
c) Moleküler Genetik Testler
PCR ve Sanger dizileme: Hedeflenen genlerde mutasyon analizi.
NGS (Yeni Nesil Dizileme): Tüm ekzom (WES), klinik ekzom (CES) veya paneller.
WGS (Tüm genom dizileme): En kapsamlı yöntem, ancak yorumlanması zordur.
Bu testler sayesinde binlerce gen aynı anda taranabilir ve tanı oranları belirgin şekilde artar.
6. Prenatal ve Preimplantasyon Genetik Tanı
Genetik hastalıkların erken dönemde tanısı mümkündür.
Koryon villus biyopsisi (CVS): 11–13. haftalar arasında yapılır.
Amniyosentez: 15–20. haftalar arasında, amniyon sıvısından örnek alınarak yapılır.
Preimplantasyon Genetik Tanı (PGT): Tüp bebek yönteminde embriyodan alınan hücrelerle yapılır.
Bu testler, ailelerin sağlıklı çocuk sahibi olabilmesi için kritik rol oynar.
7. Kesin Tanı, Tedavi ve Takip
Genetik test sonuçlarıyla tanı doğrulanır.
Multidisipliner tedavi: Genetik uzmanı, ilgili branşlarla birlikte bireysel tedavi planı yapar.
Hedefe yönelik tedaviler: SMA’da gen tedavisi, bazı metabolik hastalıklarda enzim replasman tedavisi.
Uzun dönem takip: Düzenli kontrollerle hastalığın seyri izlenir, yeni tedavi seçenekleri değerlendirilir.
8. Etik ve Hukuki Boyutlar
Genetik testler etik hassasiyet gerektirir.
Aydınlatılmış onam: Testin amacı, kapsamı ve sonuçlarının olası etkileri anlatılır.
Gizlilik: Genetik verilerin korunması ve üçüncü kişilerle paylaşılmaması esastır.
Sigorta ve iş yaşamı: Genetik bilginin kötüye kullanılmaması için hukuki düzenlemeler önemlidir.
9. Genetik Danışmanlığın Önemi
Genetik danışmanlık, sadece tanı değil, aynı zamanda psikososyal destek içerir.
Hastalar ve aileler riskler hakkında bilgilendirilir.
Gebelik planlayan çiftlere taşıyıcılık testi ve seçenekler anlatılır.
Hastaların tarafsız, anlaşılır ve bilimsel bilgiye ulaşması sağlanır.
10. Gelecekte Tıbbi Genetik
Kişiselleştirilmiş tıp: Genetik yapı temelinde bireysel tedavi planları.
Farmakogenetik: İlaçlara bireysel yanıtın genetik profille belirlenmesi.
Gen tedavisi: SMA, hemofili, retinal distrofiler için uygulanmaya başlanmıştır.
Yapay zeka destekli analizler: Varyant yorumlamada karar destek sistemleri.
Sonuç
Tıbbi genetik, sadece tanı koymakla sınırlı olmayan; aynı zamanda tedavi, takip ve gelecek nesiller için koruyucu hekimlik sunan bir alandır. Genetik danışmanlık ise bu sürecin insani boyutunu temsil eder.
Gelecekte, genetik bilginin daha da erişilebilir hale gelmesiyle birlikte, her bireyin genetik profiline göre sağlık hizmeti alacağı kişiselleştirilmiş tıp dönemi hızla yaklaşmaktadır.
Kaynaklar
Nussbaum RL, McInnes RR, Willard HF. Thompson & Thompson Genetics in Medicine. 8th Edition. Elsevier, 2015.
Jorde LB, Carey JC, Bamshad MJ. Medical Genetics. 6th Edition. Elsevier, 2019.
Feero WG, Guttmacher AE. Genomic Medicine — An Updated Primer. N Engl J Med. 2010;362(21):2001-2011.
ACMG Standards and Guidelines. Genomic Diagnosis and Counseling. American College of Medical Genetics and Genomics. 2021.
Green ED, Gunter C, Biesecker LG. The future of genomic medicine. Nat Rev Genet. 2020.
