Alerjik hastalıklar, immün sistemin normalde zararsız olan maddelere (alerjenlere) karşı aşırı tepki vermesiyle ortaya çıkan, multifaktöriyel bir hastalık grubudur. Bu hastalıkların gelişiminde hem genetik yatkınlık hem de çevresel faktörler önemli rol oynar. Astım, atopik dermatit, alerjik rinit ve besin alerjileri bu gruba giren yaygın hastalıklardır.
1. Genetik Yatkınlık ve Aile Öyküsünün Rolü
- Ailede alerjik hastalık öyküsü bulunması, bireyde alerji gelişme riskini 2-3 kat artırır.
- Annenin alerjik hastalığı olması çocukta riskin daha yüksek olmasına neden olabilir.
- Her iki ebeveynde de alerji olması durumunda risk daha da yükselir.
İkiz Çalışmaları Ne Gösteriyor?
- Monozigot ikizlerde alerjik hastalıkların görülme oranı dizigot ikizlere göre daha yüksektir.
- Genetik benzerlik arttıkça, alerjiye yatkınlık da artar.
Ancak, aile öyküsü olan bireylerin tamamı alerji geliştirmez. Bu, genetik altyapının yanında çevresel faktörlerin de kritik olduğunu gösterir.
2. Alerjik Hastalıklar ve Yatkınlık Genleri
Astım ve Diğer Alerjik Hastalıklarda Öne Çıkan Genler
| Gen | Fonksiyonu |
|---|---|
| ORMDL3 | İnflamasyonu ve hücre stresi regüle eder |
| IL13 | T-hücre yanıtı ve IgE üretimi |
| PTGDR | Prostaglandin D2 reseptörünü kodlar |
| ADRB2 | Beta-adrenerjik reseptör, bronkodilatasyon ile ilişkili |
| CHI3L1 | Doku yeniden yapılanması, inflamasyon |
| HLA-G | Antijen sunumu ve immüntolerans |
| TNF | Proinflamatuvar sitokin |
| ALOX5 | Lökotrien sentezi |
| GPR genes, IRAK3, MUC7 | Mukus üretimi ve immün yanıt düzenleyicileri |
Bu genetik faktörler, genom çapında ilişkilendirme çalışmaları (GWAS) ile tanımlanmıştır. Ancak, bu genlerin varlığı alerjik hastalık varlığını kesin olarak göstermez.
3. Nadir Genetik Form: Hiper-IgE Sendromu
Hiper-IgE Sendromu, alerjik hastalıkların monogenik (tek genle ilişkili) nadir bir formudur:
- STAT3 Mutasyonu: Otozomal dominant geçiş. Cilt, iskelet sistemi ve akciğer bulguları ile birlikte seyreder.
- DOCK8 Mutasyonu: Otozomal resesif geçiş. Enfeksiyonlara yatkınlıkla birlikte ağır atopik fenotip gösterir.
Bu sendromların tanısı, genetik analizlerle konur ve hedefe yönelik tedavi yaklaşımlarını gündeme getirir.
4. Çevresel Faktörlerin Etkisi
Hava Kirliliği
- Ozon, NO2 ve partikül madde gibi kirleticiler solunum yollarını tahriş ederek alerjik reaksiyonlara zemin hazırlar.
Sigara Dumanı
- Gebelikte pasif sigara maruziyeti bile çocukta astım gelişme riskini artırır.
Diyet ve Mikrobiyota
- Liften fakir, işlenmiş gıdalara dayalı diyetler bağırsak florasını bozarak bağışıklık sistemini olumsuz etkiler.
Sık Antibiyotik Kullanımı
- Özellikle erken çocukluk döneminde gereksiz antibiyotik kullanımı bağırsak mikrobiyotasının gelişimini engelleyebilir.
Bu faktörler, epigenetik mekanizmalar aracılığıyla genetik yatkınlıkla etkileşir ve alerjik hastalıkların ortaya çıkmasına neden olur.
5. Epigenetik Etkileşimler
Çevresel maruziyetler genetik materyali değiştirmeden gen ekspresyonunu etkileyebilir:
- DNA metilasyonu
- Histon modifikasyonları
- miRNA yolakları
Bu mekanizmalar alerjik hastalıkların gelişiminde genetik yatkınlıkla çevresel faktörlerin nasıl etkileşime girdiğini anlamamıza yardımcı olur.
6. Sonuç ve Klinik Öneriler
- Alerjik hastalıkların gelişiminde hem genetik hem çevresel faktörler rol oynar.
- Aile öyküsü önemli bir risk faktörü olsa da çevresel kontrolle risk azaltılabilir.
- Mikrobiyota dostu beslenme, hava kirliliğinden korunma ve sigarasız ortam sağlama gibi koruyucu stratejiler uygulanmalıdır.
7. Sık Sorulan Sorular (SSS)
Alerjik hastalıklar genetik mi? Evet, genetik yatkınlık önemli bir faktördür ancak tek başına yeterli değildir.
Ailede alerji varsa çocuk kesin hasta olur mu? Hayır. Risk artar ama çevresel faktörlerle kontrol sağlanabilir.
Genetik testlerle alerji riski belirlenebilir mi? Şu an için rutin olarak kullanılmasa da bazı genetik paneller yatkınlık hakkında bilgi sağlayabilir.
Alerjiye karşı korunmak için neler yapılabilir? Sigara dumanından kaçınmak, sağlıklı beslenmek, antibiyotik kullanımını sınırlamak ve çevresel maruziyetleri azaltmak önerilir.
Kaynaklar
- Barnes, K. C. (2011). Genetic studies of the etiology of asthma. Proc Am Thorac Soc, 8(2), 143–148.
- Zhang, Y., & Zhang, L. (2014). Prevalence of allergic diseases in children: A review. World J Pediatr, 10(3), 201–207.
- Holland, S. M., et al. (2007). STAT3 mutations in the hyper-IgE syndrome. N Engl J Med, 357(16), 1608–1619.
