Nörogenetik hastalıklar, sinir sistemi hastalıklarının genetik temellerini inceleyen disiplinler arası bir alandır. Nöroloji, klinik genetik ve moleküler biyoloji alanlarının kesişiminde yer alır. Nörogenetik hastalıklar genellikle kalıtsal olarak aktarılır; ancak bazı olgular de novo, yani yeni ortaya çıkan genetik varyantlarla ilişkilidir. Bu hastalıklar genellikle ilerleyici, kronik ve çoğu zaman yaşam kalitesini önemli ölçüde etkileyen nörolojik bozukluklardır.
Alzheimer hastalığı, Amyotrofik Lateral Skleroz (ALS), Huntington hastalığı, Rett sendromu, Charcot-Marie-Tooth (CMT) hastalığı, bazı epilepsi tipleri ve Spinomuscular Atrofi (SMA), nörogenetik hastalıklara örnek olarak gösterilebilir. Gelişen genetik test teknolojileri ve yüksek duyarlılığa sahip analiz yöntemleri, bu hastalıkların erken tanısında büyük rol oynamaktadır.
Nörogenetik Hastalıkların Genetik Temelleri
Nörogenetik hastalıkların önemli bir bölümü monogenik yapıdadır; yani tek bir gendeki patojenik bir varyant hastalığın ortaya çıkmasına neden olur. Ancak kompleks nörodejeneratif bozukluklar (örneğin Parkinson ve Alzheimer gibi) poligenik ve multifaktöriyel kalıtım gösterebilir.
Örnek Genetik Mekanizmalar:
Alzheimer Hastalığı: APP, PSEN1 ve PSEN2 genlerinde mutasyonlar ailesel Alzheimer formuna yol açarken, APOE ε4 aleli sporadik olgular için güçlü bir risk faktörüdür.
ALS (Amyotrofik Lateral Skleroz): SOD1, C9orf72, TARDBP ve FUS genleri hastalığın farklı tiplerinde etkilidir.
Huntington Hastalığı: HTT geninde CAG tekrarlarının artışı ile karakterizedir.
Charcot-Marie-Tooth: PMP22, GJB1, MFN2 gibi birçok gen bu hastalıkta rol oynar.
Rett Sendromu: Genellikle MECP2 genindeki mutasyonlarla ilişkilidir ve çoğunlukla kız çocuklarında görülür.
Bu genetik mekanizmaların anlaşılması, hastalığın tanısını kolaylaştırmakla kalmaz; aynı zamanda tedavi ve hastalık yönetimi stratejilerinin belirlenmesine de katkı sağlar.
Genetik Tanı Yöntemleri: Hangi Test Ne Zaman?
Nörogenetik hastalıkların tanısında kullanılan genetik testler, hastanın klinik bulgularına göre seçilmelidir. Doğru zamanda doğru testi seçmek hem zaman hem de kaynak açısından verimliliği artırır.
1. Panel Testleri:
Özelleştirilmiş gen panelleri sayesinde semptomlara göre ilgili genler birlikte analiz edilir. Örneğin epilepsi, ataksi veya CMT için ayrı paneller mevcuttur.
2. WES (Whole Exome Sequencing):
Tüm protein kodlayan bölgeleri tarar. Klinik bulguların net olmadığı ya da panel testlerle açıklanamayan olgularda tercih edilir.
3. WGS (Whole Genome Sequencing):
Tüm genomu analiz eder. Kodlamayan bölgelerdeki regülatör varyantların incelenmesine olanak tanır. Ancak maliyeti halen yüksektir.
4. CMA (Kromozomal Mikroarray):
Submikroskopik delesyon ve duplikasyonları tespit eder. Gelişimsel gerilik, otizm spektrum bozukluğu gibi tablolar için ilk basamakta önerilir.
5. MLPA, CGH Array, Triplet Repeat Testleri:
Bazı spesifik hastalıklar (örneğin Huntington) için hedefe yönelik kullanılmaktadır.
Klinik Genetik Değerlendirme ve Danışmanlık Süreci
Genetik tanı kadar önemli bir diğer unsur da genetik danışmanlık sürecidir. Bu süreç:
Aile öyküsünün ayrıntılı sorgulanması,
Pedigri oluşturulması,
Kalıtım modelinin belirlenmesi,
Risk altındaki bireylerin tespiti,
Taşıyıcılık ve prenatal test planlaması,
Psikososyal destek sağlanması gibi birçok aşamayı içerir.
Genetik testin pozitif çıkması, hastalığın seyri, tedavi olasılıkları, penetrans ve ekspresivite gibi faktörlerle birlikte ele alınmalıdır. Özellikle de SMA gibi hastalıklarda erken tanı, yaşam kalitesi ve süresi açısından kritik öneme sahiptir.
Nörogenetik Hastalıklarda Hedefe Yönelik Tedaviler
Bazı nörogenetik hastalıklar için artık sadece tanı koymak değil, tedavi etmek de mümkündür. Moleküler biyoteknolojinin gelişimiyle birlikte gen tedavisi, antisens oligonükleotidler (ASO), exon skipping ve gen susturma gibi yöntemler klinik uygulamaya girmiştir.
Öne Çıkan Tedaviler:
SMA: Nusinersen (Spinraza), Onasemnogene abeparvovec (Zolgensma) gibi tedaviler kullanılmaktadır.
Duchenne Musküler Distrofi (DMD): Exon skipping teknolojisi ile spesifik mutasyonları hedef alan tedaviler geliştirilmiştir.
Huntington Hastalığı: Gen susturma stratejileri (gene silencing) araştırma aşamasındadır.
Rett Sendromu: MECP2 ekspresyonunu artırmaya yönelik terapiler çalışılmaktadır.
Tıp Öğrencileri ve Hekimler İçin Nörogenetik Perspektifi
Tıp fakültesi öğrencileri ve farklı branşlardan hekimler, nörogenetik hastalıkları değerlendirirken temel genetik bilgiye sahip olmalıdır. Tanı koymak kadar, hangi durumda hangi testin seçileceği, nasıl yorumlanacağı ve hasta ile nasıl iletişim kurulacağı da klinik pratiğin bir parçasıdır.
Hekimler için öneriler:
Klinikle örtüşen testleri tercih edin.
Varyant raporlarını yorumlamak için ClinVar, Varsome, Franklin gibi veritabanlarını kullanın.
VUS (önemi bilinmeyen varyant) durumlarında aile taraması ile segregasyon çalışmaları yapılabilir.
Etik konular ve bilgilendirilmiş onam formlarına dikkat edilmelidir.
Gelecek Perspektifi: Yapay Zeka ve Nörogenetik
2024 itibarıyla, yapay zeka destekli algoritmalar genetik verilerin analizinde kullanılmaya başlanmıştır. Varyant önceliklendirme, fenotip-genotip eşleşmesi ve tanı algoritmaları bu sistemlerle daha hassas hâle gelmektedir.
Ayrıca CRISPR-Cas9, Prime Editing gibi gen düzenleme teknikleriyle kalıtsal nörolojik hastalıkların tedavisi araştırma aşamasındadır. Bu yöntemlerin klinik geçerliliği arttıkça, nörogenetik alanında çığır açıcı gelişmeler beklenmektedir.
Sonuç
Nörogenetik hastalıklar, sadece genetik değil aynı zamanda klinik öngörü, multidisipliner yaklaşım ve hasta yönetimi açısından da derin bilgi gerektirir. Gelişen teknolojilerle birlikte hem tanı süreci hızlanmakta hem de tedaviye yönelik umutlar artmaktadır. Bu bağlamda genetik danışmanlık ve sürekli güncel bilgiyle hekimlerin bu alana entegre olması hayati önem taşımaktadır.
</div>
Kaynakça (2024–2025 güncel literatür)
Wang J. et al., 2024. Neurogenetics and Precision Medicine. Nature Reviews Neurology.
NORD (National Organization for Rare Disorders), 2025.
Genetics Home Reference – NIH, 2025.
ACMG Clinical Practice Guidelines, 2024.
Turan A., 2025. Moleküler Genetik Tanıda Yeni Yaklaşımlar. Türkiye Nörogenetik Dergisi.
Stojanovic M., 2024. Next-Generation Sequencing in Neurogenetics. Frontiers in Genetics.
Frazier J., 2025. Artificial Intelligence in Neurogenomic Diagnosis. Trends in Neurosciences.
